सभी 14 मन्वन्तर – मनु, इन्द्र, सप्तर्षि और देवताओं की विस्तृत सूची
हिन्दू धर्मग्रंथों में कल्प और मन्वन्तर का विशेष महत्व बताया गया है। एक कल्प में 14 मन्वन्तर होते हैं। प्रत्येक मन्वन्तर में एक मनु, एक इन्द्र, भिन्न सप्तर्षि और विशेष देवताओं का उल्लेख मिलता है।
मन्वन्तर क्या है?
हिन्दू धर्म की समय गणना में "मन्वन्तर" का विशेष महत्व है। एक कल्प (ब्रह्मा का एक दिन) को 14 भागों में विभाजित किया गया है और प्रत्येक भाग को मन्वन्तर कहा जाता है। प्रत्येक मन्वन्तर का संचालन एक विशेष मनु द्वारा किया जाता है, जिनके नाम पर उस मन्वन्तर का नामकरण होता है। प्रत्येक मन्वन्तर में अलग-अलग इन्द्र, सप्तर्षि और देवता समूह होते हैं। इस प्रकार, मन्वन्तर केवल समय की इकाई नहीं बल्कि उस युग के शासक, देवता और ऋषियों का भी प्रतीक है। वर्तमान में हम सातवें वैवस्वत मन्वन्तर में हैं, जिसे सूर्यपुत्र वैवस्वत मनु के नाम पर जाना जाता है।
स्वायंभुव मन्वन्तर
-
मनु: स्वायंभुव मनु (ब्रह्मा के मानसपुत्र)
- इन्द्र: यज्न (भगवान विष्णु का अवतार)
- सप्तर्षि: मरिचि, अत्रि, अंगिरा, पुलस्त्य, पुलह, क्रतु, वशिष्ठ
- देवता: याम, प्राण, ध्रुव, अर्क, अग्निष्टोम आदि
स्वारोचिष मन्वन्तर
-
मनु: स्वारोचिष मनु (स्वायंभुव मनु के पुत्र)
- इन्द्र: रोचन
- सप्तर्षि: ऊर्ज, स्तंभ, पृथु, अग्नि, दत्त, कश्यप, धर्म
- देवता: तुषित गण
औत्तम मन्वन्तर
- मनु: औत्तम मनु (प्रथम मनु के पौत्र)
- इन्द्र: सुषांति
- सप्तर्षि: हविर्धमान, वेदशिरा, भद्र, वेदव्रता, सवना, जयो, ऋतु
- देवता: सत्य गण
तामस मन्वन्तर
- मनु: तामस मनु (प्रथम मनु के पौत्र)
- इन्द्र: त्रिशिखि
- सप्तर्षि: ज्योतिर, हरि, कृत, अग्नि, प्रभु, प्राण, विरक
- देवता: सुखिन देवता
रैवत मन्वन्तर
- मनु: रैवत मनु
- इन्द्र: विभु
- सप्तर्षि: हिरण्यरोमा, वेदश्रुता, विभु, हिरण्यबाहु, सुभ्रु, पर्या, कबन्ध
- देवता: वैद्युत देवता
चाक्षुष मन्वन्तर
- मनु: चाक्षुष मनु
- इन्द्र: मनोजव
- सप्तर्षि: सुदामा, विरजा, हविर्धार, अनघ, व्रत, दत्ता, पृषध्र
- देवता: अद्युत देवता
वैवस्वत मन्वन्तर
- मनु: वैवस्वत मनु (सूर्यपुत्र — श्राद्धदेव मनु)
- इन्द्र: शक्र (इन्द्रदेव)
- सप्तर्षि: अत्रि, वशिष्ठ, कश्यप, गौतम, भारद्वाज, जमदग्नि, विश्वामित्र
- देवता: अदित्यों, वसु, रुद्र और अश्विनी कुमार
सावर्णि मन्वन्तर
- मनु: सावर्णि मनु
- इन्द्र: बली
- सप्तर्षि: गालव, दीप्तिमान, पराशर, शंख, वसु, अग्निन, कृत
- देवता: सौम्य गण
दक्ष-सावर्णि मन्वन्तर
- मनु: दक्ष सावर्णि मनु
- इन्द्र: अधिराज
- सप्तर्षि: मघु, अग्नि, व्रज, द्वैपायन, सुपर्ण, हिरण्यहस्त, व्रजपति
- देवता: हरित देवता
ब्रह्म-सावर्णि मन्वन्तर
- मनु: ब्रह्म सावर्णि मनु
- इन्द्र: शंभु
- सप्तर्षि: हविर्धान, वेदश्री, शुभ, प्रभाकर, सुदामा, व्रज, मित्र
- देवता: शुचि देवता
धर्म-सावर्णि मन्वन्तर
- मनु: धर्म सावर्णि मनु
- इन्द्र: विभु
- सप्तर्षि: धृत, तपोनिष्ठ, निधि, कृतज्ञ, ध्रुवा, वेदश्रुति, रितु
- देवता: व्रता गण
रुद्र-सावर्णि मन्वन्तर
- मनु: रुद्र सावर्णि मनु
- इन्द्र: रितध्वज
- सप्तर्षि: ध्रुव, व्रज, कृत, वेदश्रुति, तपोमूर्ति, सत्य, निरंजन
- देवता: हरीश देवता
देव-सावर्णि मन्वन्तर
- मनु: देव सावर्णि मनु
- इन्द्र: देवश्री
- सप्तर्षि: ध्रुव, ध्यान, तपोनिष्ठ, सत्य, पराशर, धृत, श्रुति
- देवता: सुतप्त देवता
इन्द्र-सावर्णि मन्वन्तर
- मनु: इन्द्र सावर्णि मनु
- इन्द्र: रितधामा
- सप्तर्षि: अग्निन, सुपर्ण, व्रज, तपोनिष्ठ, कृतज्ञ, मित्र, सत्य
- देवता: विभु देवता
डिसक्लेमर: इस लेख में निहित किसी भी जानकारी/सामग्री/गणना की सटीकता या विश्वसनीयता की गारंटी नहीं है। विभिन्न माध्यमों/ज्योतिषियों/पंचांग/प्रवचनों/मान्यताओं/धर्मग्रंथों से संग्रहित कर ये जानकारियां आप तक पहुंचाई गई हैं। हमारा उद्देश्य महज सूचना पहुंचाना है, इसके उपयोगकर्ता इसे महज सूचना समझकर ही लें। इसके अतिरिक्त, इसके किसी भी उपयोग की जिम्मेदारी स्वयं उपयोगकर्ता की ही रहेगी।